علل و تأثیرات خروج آمریکا از پیمان آسمان باز

مواضع مقامات کشور‌های مختلف بویژه آمریکایی حاکی از آن است که واشنگتن در حال آماده سازی برای خروج از پیمان آسمان باز (OST) در آینده نزدیک می‌شود. این امکان نخستین بار نیست که مطرح می‌شود، زیرا اولین بار در اکتبر ۲۰۱۹ چنین اخباری منتشر گردید. دولت ترامپ در اواسط ماه نوامبر به متحدانش در ناتو هشدار داد که ایالات متحده ممکن است از پیمان آسمان باز خارج شود مگر آنکه نگرانی‌های مربوط به پایبندی روسیه به تعهداتش در این پیمان برطرف شود؛ لذا در شرایط حاضر با توجه به رویکرد منفی ترامپ به پیمان‌ها و رژیم‌های حقوقی بین المللی و خروج این کشور از چندین پیمان مهم بین المللی همچون معاهده سلاح‌های میانبرد هسته‌ای (INF) و خروج از توافق هسته‌ای با ایران و. احتمال چنین اقدامی بسیار زیاد به نظر می‌رسد.

در درجه اول توجه به این نکته ضروری است که منتقدان آمریکایی این پیمان بویژه در دولت ترامپ چه استدلالی برای توجیه اقدام خود دارند. از یکسو این منتقدین نگرانی‌هایی در مورد تبعیت روسیه از این پیمان مطرح کرده اند، به ویژه جلوگیری روسیه از انجام پرواز‌های نظارتی در ۵۰۰ کیلومتری کالینینگراد یا در یک کریدور ۱۰ کیلومتری در امتداد مرز روسیه با مناطق درگیری مرزی گرجستان در جنوب اوستیا و آبخازیا. گفتنی است روسیه این مناطق را به عنوان کشور‌های مستقل به حساب آورده و بر اساس معاهده آسمان باز پرواز بر سطح کشور‌های غیرعضو ممکن نیست. البته این استدلال تاحدودی با مشاهده رفتار متقابل آمریکا در محدود کردن پرواز‌ها بر روی ناوگان اقیانوس آرام در هاوایی و پایگاه‌های دفاع موشکی در فورت گرلی و آلاسکا نیز توان اقناعی خود را از دست می‌دهد.

همچنین منتقدین تاکید میکنند که روسیه برای جمع آوری اطلاعات از زیرساخت‌های مهم نظامی و غیرنظامی آمریکا از پرواز‌های نظارتی استفاده می‌کند. از این بعد نیز با توجه به تکنولوژی‌های پیشرفته نظامی آمریکا در امر جاسوسی و شناسایی و همچنین پیشبینی اعمال محدودیت در استفاده هواپیما‌های دو طرف از ابزار‌های نظارتی در توافق آسمان باز عملاً این استدلال نیز از توان توجیحی زیادی برخوردار نیست. گفتنی است بر اساس معاهده هواپیما‌های نظارتی می‌توانند دوربین‌های عکاسی، اسکنر‌های اشعه مادون‌قرمز و رادار‌های با توانایی مشخصی را حمل کنند و در جریان پرواز کشور میزبان این حق را دارد که تجهیزات هواپیمای نظارتی را بازرسی کرده تا اطمینان حاصل کند که تنها تجهیزات مجاز را حمل می‌کند.

از طرف دیگر مخالفان معاهده آسمان باز معتقدند که طی سی سال گذشته، ماهواره‌های جاسوسی قابلیت‌هایی مانند رزولوشن بالای دوربین را ایجاد کرده اند و این امر پرواز‌های نظارتی را غیر ضروری و زائد می‌کند. برای مثال مقامات آمریکایی در نوامبر سال ۲۰۱۸ علناً اعلام کردند که مبنای ارزیابی ادعای انجام آزمایش ممنوعه موشک کروز توسط روسیه در سال ۲۰۱۴ به عنوان نقض پیمان موشک‌های هسته‌ای با برد متوسط تصاویر ماهواره‌ای بوده است.

پیمان آسمان باز که نخستین بار توسط رئیس جمهور آیزنهاور در سال ۱۹۵۵ پیشنهاد شد و در سال ۱۹۹۲ به امضاء رسید در سال ۲۰۰۲ در دوران جرج بوش پسر و با مشارکت ۳۴ کشور لازم الاجرا شد. این پیمان تلاشی برای تضمین شفافیت در فعالیت‌های نظامی در اروپا و آمریکای شمالی بود. براساس معاهده طرفین سهمیه سالیانه پروازی دارند و باید اطلاعاتی را که در اختیار دارند را در دسترس همه طرفین معاهده قرار دهند.

حال با این وصف یک سوال واضح این است که اقدام آمریکا در خروج از پیمان آسمان باز (OST) چه تأثیراتی بر جای گذاشته و آیا پس از خروج ایالات متحده، این پیمان قادر به تداوم حیات خواهد بود یا خیر؟

اگرچه مشارکت ایالات متحده برای تداوم حیات این معاهده از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است، اما به صورت فنی OST پیمانی چند جانبه است و حتی بدون ادامه مشارکت آمریکا قادر به تداوم اجرا است.

بر اساس معاهده با خروج یک طرف اعضای باقی مانده OST بین ۳۰ تا ۶۰ روز از تاریخ ابلاغ آمریکا، فرصت دارند تا با تشکیل کنفراسی در مورد پیامد‌های خروج یک طرف و تقسیم سهمیه‌های آن کشور به بحث و گفتگو بپردازند.



زمینه‌ها و موانع فروپاشی

به طور حتم پس از خروج آمریکا دلایل محکمی برای خروج روسیه از وجود دارد.

برای مسکو منطقی خواهد بود که نسبت به اشتراک گذاری اطلاعات پروازی میان اعضای اروپایی ناتو و ایالات متحده، در حالی که روسیه قادر به پرواز بر فراز خاک آمریکا نخواهد بود بدبین باشد. مسکو مطمئناً تصور می‌کند که ایالات متحده به تمام داده‌هایی که متحدانش درباره روسیه جمع‌آوری می‌کنند، دسترسی کامل خواهد داشت. این مهمترین دلیلی است که می‌تواند کرملین را متقاعد به خروج از OST کند. از طرف دیگر با توجه به تهدید جدی‌ای که ازوپا از ناحیه اقدامات تنش آفرین کاخ سفید در دوران ترامپ برای امنیت اروپا ایجاد کرده است طبیعتاً خروج روسیه از OST می‌تواند شکاف فراآتلانتیکی را بیش از پیش تقویت نماید.

با این حال مزایای ماندگاری در OST برای مسکو بیش از فواید خروج می‌نماید. اولاً بر اساس تحقیقاتی که صورت گرفته است بخش اعظم پرواز‌های نظارتی روسیه بر سطح اروپا صورت گرفته است بنابراین خروج آمریکا در مقیاس کلی بر حجم داده‌های جمع آوری شده توسط مسکو تأثیر قابل ملاحظه‌ای نمی‌گذارد. توزیع مجدد سهمیه ایالات متحده فقط باعث کاهش پرواز‌های حاشیه‌ای روسیه خواهد شد و بر تعداد پرواز‌های اصلی خواهد افزود و در نتیجه می‌تواند داده‌های ارزشمندی را درباره نیرو‌های و فعالیت‌های ناتو در اروپا جمع آوری کند.

ثانیاً ممکن است روسیه از کشور‌های ناتو بخواهد تا اقداماتی را برای رفع نگرانی‌های روسیه از اجرای بند محرمانه ماندن اطلاعات در OST به اجرا بگذارند. اینکه مسکو چه نوع تضمین‌هایی را به اندازه کافی معتبر تلقی خواهد کرد دشوار است، اما ممکن است بیش از آنچه که کشور‌های ناتو اروپایی آماده ارائه آن باشند، مطالبه کند. طبیعتاً رضایتمندی روسیه برای تداوم حضور در OST بی قید و شرط نخواهد بود. سرگئی ریژکوف مدیر گروه اجرای معاهدات وزارت دفاع روسیه، در اکتبر سال ۲۰۱۹ اظهار داشت که تداوم OST ممکن است "به شرط اراده سیاسی مناسب" از طرف دیگر اعضا انجام شود. این موضع گیری یک اشاره واضح است که مسکو شرایطی را برای ادامه حضور در این پیمان در نظر دارد.

این موضوع برای مسکو فرصتی به دست می‌دهد تا شکاف در ناتو را تقویت کند چرا که مطالبات مسکو به اصطکاک غیرقابل اجتناب بین تعهدات کشور‌های اروپایی در ناتو و تعهدات عدم افشای اطلاعات در OST، خواهد انجامید. در واقع این چالش مطرح می‌شود که آیا امکان محدود کردن اشتراک اطلاعات در ناتو به هیچ وجه امکان پذیر خواهد بود؟

پیش از این فرانسه، آلمان و انگلیس برای حمایت از این پیمان، یک بیانیه مشترک صادر کردند و پیتر هولویست وزیر دفاع سوئد در ۲۴ اکتبر طی نامه‌ای به مارک اسپر، وزیر دفاع آمریکا از "نگرانی عمیق" درباره گزارش‌های مرگ احتمالی پیمان OST خبر داد.

سوم اینکه نباید از یاد برد که OST به عنوان ابزاری برای تحکیم اتحاد‌های واشنگتن با کشور‌های موجود در محیط امنیتی مسکو بویژه اوکراین نیز بکار رفته است. هنگامی که در سال ۲۰۱۴ نیرو‌های جدایی طلب با ارتش اوکراین در منطقه دونباس درگیر بودند ایالات متحده پرواز‌های نظارتی را که گاه با همکاری اوکراین انجام میشد برای جمع آوری اطلاعات در اختیار گرفت که سیگنال پشتیبانی سیاسی ایالات متحده از کیف بود.

چهارم اینکه هواپیما‌ها نسبت به ماهواره‌ها (که در مدار‌های ثابت پرواز می‌کنند) انعطاف پذیرتر هستند؛ علاوه بر اینکه هواپیما‌ها می‌توانند در زیر ابر‌ها پرواز کنند در حالی که شرایط جوی می‌تواند کیفیت عکاسی گرفته شده از فضا را تحت تأثیر قرار دهد. همچنین از داده‌های پروازی اسناد معتبرتری برای نشان دادن و اثبات نقض توافق یا فعالیت‌های نظامی تهدیدآمیز خواهد بود تا داده‌های ماهواره ای.

بر اساس این دلایل در نوامبر ۲۰۱۹، هنگامی که گزارش‌هایی درباره خروج قریب الوقوع ایالات متحده از OST برای اولین بار رسانه‌ای شد سرگئی ریابکوف، معاون وزیر امور خارجه روسیه اظهار داشت که روسیه در صورت خروج آمریکا به طور اتوماتیک OST را ترک نخواهد کرد. وی گفت: "ما گزینه‌های مختلفی برای پاسخگویی داریم. اما ما به سادگی نمی‌توانیم از واکنش به اقدامات ایالات متحده خودداری کنیم. "

همچنین می‌توان پیشبینی کرد که مدت حضور روسیه در OST احتمالاً قبل از هر چیز با نتایج انتخابات ایالات متحده مشخص خواهد شد. اگر در نوامبر ۲۰۲۰ دونالد ترامپ از کاخ سفید خداحافظی کند مسکو احتمالاً صبر خواهد کرد تا ببیند آیا رئیس جمهور بعدی آمریکا تصمیم به بازگشت به OST خواهد گرفت یا خیر.